وەرگیراو لە پەرتووکی بەرگری کردن لە گەلێک (عەبدوڵڵا ئۆجالان)

سیستەم هەرچەند دەكات ناتوانێ لەگرژیەكانی ناوخۆ رزگاری بێت. وڵاتەیەكگرتووەكانی ئەمریكا ــ یەكێتی ئەوروپا، ئەمریكا ــ ژاپۆن ــ چین، یەكێتی ئەوروپا ــ ژاپۆن ــ چین بەردەوام لەناو لاسەنگی و گرژیدا دەژین. دابەشكردنی بەشێوەی هەژارترین ــ دەوڵەمەندترین وڵات كە بەناكۆكی باكوور ــ باشوور بەناو دەكرێت بە قووڵبوونەوە بەردەوامە. ئەوەی لەهەردوو دیاردەكە لەئارادایە، بەردەوامی خاسییەت و چۆنێتی گێژاوە. دابڕانی گەلان لەدەوڵەت چەندەی دەچێ قووڵدەبێتەوە. هەرچەندە دەرك بەوە بكرێ دیاردەی دەوڵەتەكە هەزاران ساڵە وەك پادشای خوداوەند، سێبەری خودا و خودی خودا ــ لای هیگل دەوڵەتی بۆرژوا ــ سەپێنراوە لەناوەڕۆكدا هێزی شەڕ ــ دەسەڵات دەشارێتەوەو سەرچاوەی چەوسانەوەو فشارو توندوتیژییە رۆژبەدوای رۆژ گۆشەگیریەكەی زیاد دەبێت. هەروەكو گوتەی "دایكە, پادشا رووتە" ئیتر گەلانیش وەك منداڵەكە دەوڵەت بەرووتی دەبینن، ئەمەش سەرەتای گێژاوێكی گرنگە.

یەكێك لەبابەتە گرنگەكان زیادبوونی بێكارییە. تاوەكو سیستەم بەردەوام بێ بێكاریش هەردەمێنێ. خودی سیستەم بێكاری زیاد دەكات. لەسیستەمی هیچ كۆمەڵگایەكدا تا ئەورادەیە دانیشتوان بێكار نەماون. هەربۆیە یەكێك لەو دیاردانەی گێژاو پشت راست دەكاتەوە بێكارییە. لەكامە هەرێمدا بێكارییەكی مەزن لەئارادابێت واتە ئاژاوەیەكی گەورە لەئارادایە. سەرباری ئەوەی بێكاری گەلێك لایەنی نهێنی هەیە, بەڵام لەناوەڕۆكدا كۆمەڵگا لەرەوشی كۆمەڵگابوون دەردەخات. بەگووتەیەكی دیكە كۆمەڵگا ئیفلاس دەكات.

لەلایەكی دیكەوە لەرێگای تەكنیكی پێشكەوتوو لەپێویستییەكان زیاتر بەرهەم پێشكەش (عرچ) دەكرێت و بەكار ناهێنرێت. گرفتەبوون نییە، بەڵكو پێچەوانەیە. لەلایەك ژمارەیەكی زۆری دانیشتوان رووبەڕووی نەدارییەكی دژوارە، لەلایەكی تریشەوە بەرهەمێكی لەداواكاریەكان زیاتر لەسەریەكتری كەڵەكە بووە. كاراكتەری گێژاو لەمە سەرنج راكێشتر پەیدا نابێت. دیسان ئەو شارانە لەئارادان كە وەك شێرپەنجە گەورەدەبن. یەكێك لەنموونە هەرە بەرچاوەكانی شێرپەنجەی كۆمەڵگا كە لەبواری كۆمەڵناسی پەیوەندی بە شارەوە نییە گەورەبوونی شارە. شارەكانی هەم لەمیانەی بەگوندبوون هەم گەورەبوونی بێسنوور واتای شارێتی (شارستانی) لەدەست دەدەن. بەشێوەیەكی چڕو بەرفراوانتر گێژاو لەشارەكان لەئارادایە. تەواوی كۆمەڵگا دەبێتە كاڵا. هیچ نرخێك (بەهایەك) نەماوە نەبێتە بابەتی هەڕاجكردن. مێژوو، پیرۆزی، كولتوور و سروشت و هەموو شتێك دەبێتە كاڵا. ئەم راستییەش شێرپەنجەی كۆمەڵایەتییەو بەرەو گێژاو دەچێت.

لەئاكامی تەواوی كاراكتەرەكانی گێژاوەوە پیسبوونی ژینگە دێتە ئاراوە. ئەمەش ئەو راستییە ئاشكرا دەكات كە گێژاو ژینگەشی گەمارۆداوە. كونبوونی چینی ئۆزۆن، پیسبوونی ئاووهەوا، لەناوچوونی جۆرەكانی ئاژەڵ سەمبۆلی ئەم راستییەن. لەراستیدا پەیوەندی نێوان كۆمەڵگاو سروشت كەدیاردەیەكی ژینگەناسییە بەرەو هەڵدێر دەچێت. ئەگەر ساتێك زووتر ئەم درزە پڕنەكرێتەوە ئەوا ئەنجام بەدیناسۆربوونی كۆمەڵگایە. دەبێ تەقینەوەی ژمارەی دانیشتوانیش وەك ئەنجامێكی پێكهاتە ناكۆكەكەی گشتی كۆمەڵگا ببینرێ. سیاسەتی سەرمایەداری سەبارەت بەدانیشتوان پشت بەو پرەنسیپە دەبەستێ كە دەڵێ " چەندە مرۆڤ بێ نرخ بێ, بەو ئەندازەیە زیاد دەبێت ". تاوەكو سەرمایەداری هەبێت كێشەی ژمارەی دانیشتوان قورستر دەبێت و بەردەوام دەكات. تەقینەوەی ژمارەی دانیشتوان لەسەرووی ئەو تایبەتمەندێتییانەوە دێت كە گێژاو (كائیوس) گەورە دەكەن. كۆمەڵگاكانی لایەنی دیكەی جەمسەری ركابەری سیستەمیش لەناو هەمان رەوشی ئاڵۆزو پەرتەوازەیی دان. لەسەرووی هەموویانەوە, خێزان لەمێژووی خۆیدا لەناو قۆناخی هەرە دژواری پەرتەوازەبووندا دەژی. نزیكەی نیوەی ئەو هاوسەرێتی(زواج)ەی لەئارادایە شكست دێنن و پەیوەندی زایەندی بێ كۆنترۆڵ و دوور لەئاكاریش زیاد دەبن. ئەوە پەسند دەكرێ كە هاوسەرێتی (زواج)ی پیرۆز كۆتایی پێهاتووە. وەك دەرئەنجامێكی ئەم پەرتەوازەبوونە منداڵان، بەساڵاچووان و پەیوەندی دایك ــ باوك دەكرێن بەقوربانی و لەبواری كۆمەڵایەتییەوە دەكەونە رەوشێكی خراپ و بێواتا. بەكاربردن و ستەمكاری هەرە كۆنی سەر ژنانیش چەندەی ئاشكرا دەبێت كێشەی ژنانیش دەبێتە قەیرانێكی تەواو. چەندەی ژن خۆی بناسێ ئەوا لەمیانەی ئەو نەفرەتەی لەسووكایەتی پێكردن و خستنی خۆی دەیكات لەوانەیە بیكات بەكاریگەرترین یەكە لە پەیوەندی گێژاودا. داڕووخانی ژن هەڵوەشاندنەوەی كۆمەڵگا لەگەڵ خۆیدا دێنێ، داڕووخانی كۆمەڵگاش رێگا لەپێش هەڵوەشانەوەی سیستەم دەكاتەوە.

كەمبوونەوە یان نەبوونی ئەخلاقی كۆمەڵگا نیشانەیەكی بێ ئەخلاقی گشتییە. لەناوبردنی دامەزراوەی ئەخلاق رێگا لەپێش تاكڕەوێتی و تێكدانی بەهاكانی كۆمەڵگا دەكاتەوە. لای سەرمایەداری بەئەخلاقبوون و گێلی (نەفامی)یەك شتە. كۆمەڵگایەك ریشەی ئەخلاقی خۆی لەدەستدابێت، واتە ویژدانی ونكردبێت گوزارشت لەگێژاو دەكات. ناتوانرێ بەشێوەیەكی تر پێناسە بكرێت. ئەو كێشەو گرفتە كۆمەڵایەتییانەی دەوڵەت هەوڵدەدات لەمیانەی سیاسەتی كۆمەڵایەتی رێگیریان لێبكات بەهۆی كەمی سەرچاوەكان و شێوەی گشتی ئاوابوونی سەرمایەداری چارەسەری نادۆزێتەوەو كێشەكان گەورەتردەبن. "سوودمەندی گشتی" كەتاكە چالاكی واتاداری دەوڵەتە بەتەواوی ناوەڕۆكەكەی لەدەست دەدرێت. ئاسایشی گشتی كۆمەڵگاش لەناو هەمان هەڕەشەدایە. لەبەرئەوەی سەرمایەداری تەواوی مرۆڤایەتی كردۆتە گورگی یەكتر كێشەی ئاسایش لەئارادایە. ئیتر ئاسایشی كۆمەڵگا (كۆمەڵایەتی) تەنیا لەلایەن گروپە رێگرەكان و ئەو تاوانانە پێشێل ناكرێت كە یاسا دیاری كردووە؛ لەسەرووی هەموویانەوە ئەو برسێتی و بێكارییەی سیستەم رێگای لەپێش كردۆتەوە، هۆكارە سەرەكییەكانی ئاسایش لەگەڵ خۆیدا دێنێ. بەهۆی خەرجی زۆرو زیادبوونی ژمارەی دانیشوان چارەسەری بۆ كێشەكانی پەروەردەو تەندروستی نادۆزرێتەوە. چەندین نەخۆشی دێوەزمە ئاسای وەكو شێرپەنجە, ئایدزو دڵەڕاوكێ گەورەدەبن. بۆ یەكەمین جارە لەمێژوودا كۆمەڵگا لەفاكتەرە سەرەكییەكانی ژیان وەك ژینگە، خانوو, تەندروستی، پەروەردە، كارو ئاسایش دابڕاوەو ناتوانێ چارەسەری بدۆزێتەوە. هەست دەكات كە دەكەوێتە ناو فشاری گێژاووە. ئەمە قۆناخێكە كە بێچارەیی مرۆڤ واقوڕمای دەهێڵێ.

ئەو میكانیزمانەی پێویستە لەقۆناخێكی بەمجۆرەی سیستەمە كۆمەڵایەتییە مێژووییەكاندا رۆڵی پاراستن ببینن هونەر، زانست و تەكنۆلۆژیایە. بەڵام لەبەرئەوەی هونەر، زانست ــ تەكنۆلۆژیا لەژێردەستی دەسەڵاتدان ناتوانن رۆڵی خوازراو ببینن. چەندە كۆڵەكەو هاوكاری كۆمۆن پەرتەوازەبێت پاراستنی نەریتی لاواز دەبێت و جێگای خۆی بۆ توندوتیژی تاك و چەتەكان بەجێدێڵێ. بەرامبەر بەتۆقاندنی تیرۆر ــ دەسەڵات تیرۆری هۆزو خێڵەكان زیندوو دەبێتەوە. چەندە هێزی دەسەڵات ــ شەڕی ناواخنی دەوڵەت بەرووتی دیاربێت بەو ئەندازەیەش بەرگری رەوای كۆمەڵگا پێشدەكەوێت. تاوەكو پێوانە گشتییەكانی یەكسانی دەوڵەتی یاسا جێبەجێ نەكرێت، گەمارۆی سەرمافی مرۆڤ و هەڵوێستەكانی دژە ــ دیموكراسی بەردەوام بێت، ئاواكردنی هێزی پاراستنی گەلان ناچارییەو ئەمەش رەوش بەرەو توندوتیژی دوولایەنە دەبات. لەجیاتی ئەوەی لەقەیران رزگاری بكات رەوشی توندوتیژی دژوارتر دەكات. كاتێك میللیگەرایی دەوڵەت زیندوو دەكرێتەوە نەتەوەپەرستی ئەتنیكیش گەشە دەكات، ئەمەش یەكێك لەجۆگەلەكانی توندوتیژییە.